Co mają ze sobą wspólnego teoria poliwagalna, zmienność rytmu serca i osteopatia?

Teoria poliwagalna stanowi fundament dla zrozumienia roli autonomicznego układu nerwowego w regulacji emocji i reakcji fizjologicznych. Porges, twórca teorii poliwaglnej, wskazuje na istotne powiązania między stanem nerwu błędnego a zdrowiem psychofizycznym człowieka. Badania prowadzone w ostatnich dekadach potwierdzają kluczową rolę tego podejścia w integracji wiedzy o funkcjonowaniu układu nerwowego i jego wpływie na dobrostan jednostki. Teoria ta zyskuje coraz większe uznanie zarówno w praktyce klinicznej, jak i w obszarze codziennego dbania o zdrowie psychofizyczne.
 

Zmienność rytmu serca jako wskaźnik zdrowia organizmu

Termin „zmienność rytmu serca" (ang. Heart Rate Variability, HRV) odnosi się do rytmu serca generowanego przez węzeł zatokowo-przedsionkowy. HRV mierzy zmienność długości interwałów RR, czyli odstępów pomiędzy szczytami załamków R w kolejnych zespołach QRS pochodzenia zatokowego. HRV może odzwierciedlać:

• aktywność autonomicznego układu nerwowego (AUN),
• wpływ AUN na serce jako efektor.

Zwiększona zmienność rytmu serca (większa aktywność przywspółczulna/mniejsza współczulna) jest zwykle postrzegana jako:

• dobry stan zdrowia,
• „lepsza" odporność organizmu,
• stan emocjonalny ze sprawnymi funkcjami poznawczymi.

Natomiast obniżona zmienność (większa aktywność współczulna/mniejsza przywspółczulna) może oznaczać:

• zmiany chorobowe/zaburzenia,
• wskaźnik prognostyczny chorób serca,
• stany lękowe, depresję i ból przewlekły.

Różnice w HRV są związane ze zdolnością organizmu do adaptacji na zewnętrzne i wewnętrzne bodźce/informacje, co oznacza, że cały czas AUN dopasowuje HRV do naszych potrzeb. HRV zmienia się w zależności od wielu czynników:

• pory dnia (fizjologicznie rano niższa HRV, wieczorem przed snem wyższa),
• aktywności fizycznej (po zakończeniu wysiłku wzrost HRV),
• ciśnienia krwi,
• oddychania,
• wpływów hormonalnych,
• emocji,
• wieku i płci,
• stosowania używek.

Wykazano, że powolne, miarowe oddychanie zwiększa aktywację przywspółczulnej aktywności AUN i zwiększenie HRV. I odwrotnie, szybki, płytki oddech zmniejsza HRV. Zmniejszona zmienność rytmu serca jest nie tylko wskaźnikiem, ale także istotnym mechanizmem homeostatycznym w stanach patologicznych.
 

Teoria poliwagalna a HRV - mechanizmy regulacji

HRV może odzwierciedlać w równym stopniu stan serca, co stan mózgu. Potwierdzeniem tego jest Teoria Poliwagalna zaproponowana przez Porgesa, który sugeruje, że stan fizjologiczny dyktuje zakres zachowań i doświadczeń psychologicznych. W 1995 roku Porges wskazał, że około 80% sygnałów nerwowych przesyłanych jest z ciała do mózgu, a tylko 20% z mózgu do ciała. Oznacza to, że sygnały cielesne – wrażenia, emocje i zmiany fizjologiczne – dostarczają większości informacji potrzebnych mózgowi do funkcjonowania. Sygnały te mają charakter nie tylko informacyjny, ale także regulacyjny. 

Według tej teorii zmniejszona  HRV będzie stanowić podstawowy mechanizm homeostazy  w stanach patologicznych podkreślając kluczową rolę nerwu błędnego w zachowaniach społecznych, regulacji emocjonalnej i reakcjach na stres. 

AUN jest regulowany przez podwzgórze i składa się „podręcznikowo” z części współczulnej, przywspółczulnej i jelitowej, reguluje odruchowo wiele funkcji organizmu, a teoria poliwagalna dodaje trzeci element, system zaangażowania społecznego, który jest ważny dla interakcji międzyludzkich. 

Nerw błędny („nerw wędrowny”) jest składnikiem przywspółczulnego układu nerwowego, zawierającego 80% doprowadzających neuronów czuciowych i 20% odprowadzających neuronów ruchowych. Nerw błędny to nerw czaszkowy, który wychodzi z pnia mózgu i przemieszcza się do kilku narządów w ludzkim ciele. Jest to główna droga nerwowa przywspółczulnego układu nerwowego. Nerw błędny wpływa na częstość akcji serca i oddychanie, odgrywając w ten sposób ważną rolę w regulacji emocji, stresu i zachowań społecznych. Najstarsza gałąź, grzbietowa gałąź nerwu błędnego, biegnie od pnia mózgu z tyłu ciała w dół z przodu kręgosłupa, gdzie łączy się z wieloma narządami. Ta gałąź nerwowa zapewnia unieruchomienie, czyli wyłączenie funkcji lub „zamrożenie” w przypadku zagrożenia. Kiedy ten system jest aktywny, objawia się unieruchomieniem.

Uważa się, że emocjonalne zamknięcie obejmuje całkowite oderwanie się od poczucia siebie od stanu ciała. Najmłodsza gałąź, brzuszna gałąź nerwu błędnego, biegnie od mózgu do przodu ciała, od twarzy do przepony. Ten brzuszny nerw błędny aktywuje zdolność do dostrojenia się i bezpiecznego łączenia się z innymi na poziomie społecznym. Układ współczulny biegnie przez kręgosłup do wielu narządów. Jest to układ sterowany neuroprzekaźnikami i hormonami. Kiedy pojawia się stresująca sytuacja, współczulny układ nerwowy pozwala nam podjąć działanie: walczyć lub uciekać. Liczne połączenia między tą gałęzią a wieloma narządami wyjaśniają, dlaczego stres może objawiać się objawami fizycznymi.
 

HRV jako wskaźnik równowagi funkcjonalnej

Poprzez zrozumienie, w jaki sposób ANS wpływa na zachowania społeczne, teoria ma na celu wypełnienie luk w rozumieniu naukowym, oferując ujednoliconą perspektywę na połączenie  elementów umysł-mózg-ciało i jego rolę w promowaniu więzi społecznych lub reakcji obronnych. Model integracji nerwowo-trzewnej sugeruje, że napięcie nerwu błędnego serca, opisywane poprzez metodę HRV liczbowo (np. parametr HF HRV oceniany metodą częstotliwościową) może odzwierciedlać równowagę funkcjonalną sieci neuronowych zaangażowanych w interakcje emocje – poznanie.

Stwierdzono, że częstość oddechów wynosząca sześć oddechów na minutę (Wdech 5 s, Wydech 5s, 6 cykli/min) poprawia HRV i uwalnianie acetylocholiny, co poprawia niemiarowość oddechową – RSA (zmienność częstotliwości serca, która zależy od fazy cyklu oddechowego).
 

Osteopatia a HRV - praktyczne zastosowania terapeutyczne

Badanie z zastosowaniem osteopatii wskazują na jej wpływ na AUN, a dokładnie HRV: rozluźnianie mięśniowo-powięziowe (MFR), zrównoważone napięcie więzadeł (BLT) i techniki czaszkowe zwiększają HRV. Poprzez dotyk można zwiększać  HF HRV (parametr w urządzeniach do oceny HRV reprezentujący aktywność układu przywspółczulnego w zakresie HRV, ale nie tylko). Terapia manualna stosowana w górnym odcinku szyjnym, zwłaszcza dekompresja podpotyliczna zwiększa aktywność przywspółczulnej części AUN poprzez włókna odprowadzające nerwu błędnego wychodzące z czaszki przez otwór szyjny. Dekompresja podpotyliczna koncentruje się na stosowaniu ucisku pomiędzy potylicą a atlasem za pomocą rozciągania i trakcji, mając na celu zmniejszenie nacisku mięśni lub stawu na nerw błędny. Doniesiono, że BLT, kolejna technika osteopatycznej terapii manualnej, której celem jest wprowadzenie tkanek w pozycję relaksacji, również wpływa na nerw błędny w okolicy podpotylicznej, tworząc mniejsze napięcie w otaczających strukturach mięśniowo-szkieletowych. Proponowany mechanizm opisano jako aktywację mechanoreceptorów więzadeł i obniżenie aktywności układu współczulnego. Efekty działania osteopatii na HRV wpisują się w jej holistyczne podejście zdrowia. 

Chcesz pogłębić wiedzę na temat teorii poliwagalnej, zmienności rytmu serca i ich związku z osteopatią? Odwiedź jeden z oddziałów Akademii Osteopatii:

• osteopatia Poznań,
• osteopatia Kraków,
• osteopatia Wrocław,
• osteopatia Warszawa,
• osteopatia Gdańsk.
• osteopatia Lublin

Bibliografia

• Ernst G. Heart-Rate Variability-More than Heart Beats? Front Public Health. 2017 Sep 11;5:240. doi: 10.3389/fpubh.2017.00240
• Porges, S. W. (1995). Orienting in a defensive world: Mammalianmodifications of our evolutionary heritage. A Polyvagal Theory. Psychophysiology, 32(4), 301–318. https:// doi. org/ 10. 1111/j.
• Porges, S. W. (2021). Polyvagal Theory: A biobehavioral journey to sociality. Comprehensive Psychoneuroendocrinology, 7, 100069. https://doi.org/10.1016/j.cpnec.2021.100069
• Porges, S. W. (2022). Polyvagal Theory: A Science of Safety. Frontiers in Integrative Neuroscience. https://doi.org/10.3389/fnint.2022.871227
• Haeyen S (2024) A theoretical exploration of polyvagal theory in creative arts and psychomotor therapies for emotion regulation in stress and trauma. Front. Psychol. 15:1382007. doi: 10.3389/fpsyg.2024.1382007
• Marian Cavanagh, Taylor Cope, Dylan Smith, Inez Tolley, Paul Orrock, Brett Vaughan, The effectiveness of an osteopathic manual technique compared with a breathing exercise on vagal tone as indicated by heart rate variability, a crossover study,
• Journal of Bodywork and Movement Therapies, 38, 2024, 449-453, 1360-8592, https://doi.org/10.1016/j.jbmt.2024.01.003.