Topografia podstawy czaszki - doły czaszki

Doły czaszki, ich budowa i wpływ na funkcjonowanie organizmu, odgrywają kluczową rolę w osteopatii czaszkowej. Znajomość anatomii czaszki i jej zawartości jest bardzo ważnym aspektem świadomej pracy w koncepcji terapii czaszkowo- krzyżowej oraz jednym z filarów diagnostyki i zrozumienia objawów zgłaszanych przez pacjenta. Osteopatia czaszkowa wykorzystuje tę wiedzę w praktyce klinicznej.

Nie da się ukryć, że nauka anatomii czaszki bywa trudnym zadaniem. Mamy tu do czynienia z mnogością struktur na niewielkiej powierzchni i skomplikowanym systemem powiązań. Warto podejść do tego zagadnienia „od ogółu do szczegółu". W artykule omówię zarys anatomii dołów czaszki. Znajomość tego zagadnienia pozwoli na odnalezienie się w topografii kluczowych struktur kostnych, naczyniowych, nerwowych oraz utrwalić wiedzę z zakresu wybranych otworów czaszki, ich komunikacji oraz zawartości.

Czym są doły czaszki - podstawowe informacje

Zacznijmy od zdefiniowania, czym są doły czaszki. Są to przestrzenie tworzone przez kości mózgoczaszki. Znajdują się po wewnętrznej stronie podstawy czaszki. Kości tworzące podstawę czaszki to kolejno (idąc od przodu do tyłu): czołowa, sitowa, klinowa, skroniowa, potyliczna. I w obrębie ich anatomii będziemy się poruszać. Anatomia dołów czaszki to złożone zagadnienie, obejmujące:

• podział na trzy doły: przedni, środkowy i tylny,

• specyficzną budowę każdego z dołów,

• struktury przechodzące przez otwory w dołach czaszki

• funkcje poszczególnych obszarów mózgowia zlokalizowanych w dołach.

Zatem będziemy spodziewać się, że dół przedni czaszki utworzony będzie przez kość czołową, a dokładniej mówiąc jej części oczodołowe. Drugą składową jest blaszka sitowa kości sitowej (czyli ta położona poziomo) a tylna część dołu zbudowana jest przed skrzydła mniejsze kości klinowej i przednią powierzchnię jej trzonu.

Anatomia podstawy czaszki - dół przedni czaszki: budowa i funkcje

Zawartość dołu przedniego w większości stanowią płaty czołowe mózgu. Warto pamiętać, że to właśnie w nich znajduje się kora przedczołowa odpowiedzialna za funkcje planowania ale też kontrolę zachowań. Znajdziemy tu również ośrodek Broki odpowiedzialny za mowę oraz pierwotną korę ruchową biorąca udział w wykonywaniu ruchów dowolnych i planowaniu ruchu. Anatomia podstawy czaszki w obszarze dołu przedniego obejmuje składowe takie jak:

• blaszka sitowa kości sitowej,

• części oczodołowe kości czołowej,

• skrzydła mniejsze kości klinowej,

• otwory sitowe umożliwiające przejście nerwom węchowym.

Patrząc na układ membranowy mózgu swój początek na grzebieniu kogucim kości sitowej będzie miał sierp mózgu. Zmysł „znajdujący się" w dole przednim czaszki to węch. Na górnej powierzchni blaszki sitowej znajdziemy skupisko komórek nerwowych tworzące opuszkę węchową. Dendryty tych komórek to nici węchowe, które przechodzą prze otwory sitowe do jamy nosowej. W ten sposób dół przedni czaszki jest skomunikowany z jamą nosa. Poprzez otwory sitowe przednie przechodzą również tętnice sitowe przednie (od tętnicy ocznej) i jednoimienne żyły oraz nerw sitowy przedni (od n. nosowo- rzęskowego od CNV1).

Warto pamiętać również o otworze ślepym, ponieważ jeśli jest on drożny, może być drogą szerzenia się infekcji z jamy nosowej do OUN. Znajduje się on w okolicy kolca nosowego kości czołowej i zawiera żyłę wypustową do zatoki strzałkowej górnej, łącząc w ten sposób sploty żylne jamy nosowej z tą zatoką.

Doły czaszki - anatomia: dół środkowy czaszki i jego znaczenie kliniczne

Przejdźmy do drugiego obszaru, którym jest dół środkowy czaszki. Dół ten będzie ograniczany przez trzon i skrzydła większe kości klinowej, przednią część piramidy kości skroniowej i części łuskowe tej kości. Jako granicę między dołem przednim a środkowym możemy uznać tylne brzegi skrzydeł mniejszych kości klinowej. Doły czaszki - co to za struktury w przypadku dołu środkowego?

• Płaty skroniowe mózgu,

• ważne ośrodki odpowiedzialne za komunikację,

• przysadka mózgowa w siodle tureckim,

• miejsce wyjścia nerwów czaszkowych II-VI.

W obrębie dołu środkowego czaszki znajdziemy płaty skroniowe odpowiedzialne za słuch, i rozumienie słów, rozpoznawanie tembru głosu i modulację swojego, rozumienie mowy (ośrodek Wernickiego), podsumowując…komunikację. W dole środkowym czaszki znajdują się również ośrodki odpowiedzialne za przetwarzanie emocji, pamięć i utrzymanie homeostazy organizmu. Mam na myśli tutaj wzgórze, podwzgórze, układ limbiczny. Zachęcam do zapoznania się z ich funkcjami.

Anatomia podstawy czaszki ma ogromne znaczenie dla osteopatii czaszkowej, gdyż obejmuje wiele wrażliwych struktur nerwowych i naczyniowych. Bardzo ważną strukturą dla regulacji hormonalnej organizmu jest przysadka mózgowa, która spoczywa w siodle tureckim kości klinowej. Obszar dołu środkowego to miejsce wyjścia nerwów czaszkowych od II do VI. Nerwy III, IV, pierwsza gałąź CN V (n. oczny) oraz CN VI przechodzą przez zatokę jamistą znajdującą się po bocznej stronie trzonu kości klinowej. Przez zatokę ta przebiega również tętnica szyjna wewnętrzna.

Do przodu od siodła tureckiego na trzonie kości klinowej znajdziemy skrzyżowanie wzrokowe. Bliskość struktur tłumaczy dlaczego jednym z objawów guzów przysadki mogą być zaburzenia widzenia. W obrębie dołu środkowego znajdziemy również nerw skalisty większy i mniejszy. Skalisty większy prowadzi włókna przywspółczulne od CN VII a mniejszy od CN IX.

Dół środkowy czaszki posiada wiele otworów/ dróg komunikacji. Zapoznamy się z ważniejszymi. Jako pierwsza rzuca nam się „w oczy" szczelina oczodołowa górna. Łączy ona oczodół z opisywanym dołem czaszki. Jej ograniczeniem jest skrzydło mniejsze kości klinowej, od boku skrzydło większe i kość czołowa a przyśrodkowo trzon kości klinowej. Przez szczelinę przebiegają: CN III, CN IV, CN VI, CN V1 (n. oczny) oraz żyła oczna górna. Warto zapamiętać, że to te same nerwy, które wcześniej przebiegały w obrębie zatoki jamistej.

Drugim otworem, znajdującym się w okolicy korzenia skrzydła mniejszego, jest kanał nerwu wzrokowego. Główną zawartością jest oczywiście nerw wzrokowy (CN II) a dodatkowo zawiera tętnicę oczną (od t. szyjnej wewnętrznej). Kanał ten oczywiście komunikuje dół środkowy z oczodołem. Kolejny otwór w obrębie kości klinowej to otwór okrągły, który jest komunikacją do dołu skrzydłowo- podniebiennego. Zawiera on nerw szczękowy (druga gałąź CN V). Niedaleko niego znajdziemy otwór owalny, prowadzący z kolei włókna nerwu żuchwowego (trzecia gałąź CN V). Otwór ten komunikuje się z dołem podskroniowym.

W tylnej części skrzydła większego kości klinowej natrafimy na otwór kolcowy, który podobnie jak otwór owalny, komunikuje się z dołem podskroniowym. Przez otwór ten przebiegają tętnica i żyła oponowa środkowa oraz nerw kolcowy (od CN V3), który unerwia opony.

Warto wspomnieć również o otworze poszarpanym. Jest to przestrzeń wypełniona chrząstkozrostem klinowo- skalistym, w obrębie którego przebiega nerw skalisty większy i nerw kanału skrzydłowego. Przestrzeń ta ograniczona jest od tyłu i bocznie przez szczyt piramidy kości skroniowej, przyśrodkowo przez trzon kości klinowej a bocznie przez skrzydła większe tejże kości.

Tylna część otworu poszarpanego graniczy z otworem wewnętrznym kanału tętnicy szyjnej, który znajduje się na szczycie piramidy kości skroniowej. Przez kanał tętnicy szyjnej przebiega nie tylko tętnica szyjna ale również splot żylny szyjno- tętniczy oraz splot współczulny szyjno- tętniczy wewnętrzny. Kanał tętnicy szyjnej komunikuje dół środkowy czaszki z przestrzenią przygardłową.

W obrębie dołu środkowego czaszki znajduje się również połączenie kości klinowej z potyliczną- chrząstkozrost klinowo- potyliczny (SSB). Jest to obszar dużego zainteresowania osteopatów, ponieważ jego dysfunkcje hipotetycznie (temat ten jest badany) mogą generować szereg innych dysfunkcji np.: skręcenia, kompresję w obrębie opon mózgowo- rdzeniowych, co może wpływać na funkcję nerwów czaszkowych. Restrykcje w obrębie opon mogą zaburzać drenaż odpływów żylnych mózgowia (objawem mogą być bóle głowy). Wśród objawów dysfunkcji SSB pojawiają się również często migreny, alergie, zaburzenia zgryzu, zaburzenia endokrynologiczne, zaburzenia widzenia.

Szczególnie u dzieci, kiedy chrząstkozrost nie uległ jeszcze skostnieniu (następuje to ok. 13-17 r.ż) dokłada się starań aby poddać terapii istniejące zaburzenia.

Dół tylny czaszki - kluczowe struktury anatomiczne

Możemy teraz przejść do ostatniej przestrzeni, czyli dołu tylnego czaszki. Dół ten ograniczony jest od przodu przez grzbiet siodła tureckiego kości klinowej i SSB, dalej ku tyłowi przez część skalistą (jej tylna powierzchnię) i sutkową kości skroniowej i finalnie kość potyliczną. Anatomia dołów czaszki w przypadku dołu tylnego obejmuje:

• struktury pnia mózgu,

• płaty potyliczne i móżdżek,

• otwory dla nerwów czaszkowych VII-XII,

• ważne naczynia mózgowia.

Ważne struktury, jakie znajdziemy w tym dole to most i rdzeń przedłużony. Dół tylny wypełniony jest przez płaty potyliczne mózgu oraz móżdżek. Most jest składową pnia mózgu i ośrodka oddechowego. Jego prawidłowa funkcja jest niezbędna zatem do życia. Jest on swego rodzaju stacją przekaźnikową między mózgiem a rdzeniem kręgowym (przekazuje informacje zarówno ruchowe jak i czuciowe). Reguluje również sen, ma więc związek z regeneracją organizmu.

Móżdżek z kolei jest odpowiedzialny z koordynację ruchową i utrzymanie równowagi. Bierze też udział w planowaniu ruchu i mowy. Razem z innymi obszarami mózgu bierze udział w uczeniu się i zapamiętywaniu. Ruchy gałek ocznych również są koordynowane przez móżdżek (ale nie tylko przez niego!).

Funkcją płatów potylicznych jest „widzenie". Przetwarzają informacje pozyskane przez oko, analizują kolory, kształty, cechy widzianych obiektów. Wytwarzają skojarzenia wzrokowe.

W dole tylnym czaszki swoje jądra będą miały nerwy czaszkowe od VII do XII. Dół tylny to również miejsce spływu zatok opony twardej mózgowia. Do znajdującego się w okolicy guzowatości wewnętrznej kości potylicznej spływu zatok uchodzą zatoka prosta, zatoka esowata i zatoka poprzeczna. Jest to zatem ważny obszar dla drenażu mózgowia.

Warto pamiętać, że na stoku znajduje się również splot żylny podstawny. Duże naczynia tętnicze w obrębie dołu tylnego czaszki to tętnice kręgowe. Wchodzą one do dołu poprzez otwór wielki i dalej kierują się na wewnętrznej powierzchni kości potylicznej łącząc się na stoku w jedną tętnicę podstawną mózgu.

W obrębie dołu tylnego czaszki znajdziemy również wiele otworów. Wymienimy jednak najważniejsze.

• Największym jest oczywiście otwór wielki, ograniczony przez części kości potylicznej. W otworze tym przebiegają wspomniane wcześniej tętnice kręgowe oraz rdzeń przedłużony (otwór wielki stanowi granicę umowną między rdzeniem kręgowym a rdzeniem przedłużonym), tętnice rdzeniowe przednie i tylne, splot żylny kręgowy wewnętrzny oraz części rdzeniowe CN XI (unerwiają m. MOS i trapezius). Otwór wielki komunikuje dół tylny z kanałem kręgowym.

• Drugim otworem jest otwór szyjny. Powstaje on z wcięć szyjnych kości potylicznej i skroniowej. Komunikuje on dół tylny z przestrzenią przygardłową. Otwór ten zawiera nerwy czaszkowe IX, X, XI, opuszkę żyły szyjnej wewnętrznej, zatokę skalistą dolną i esowatą, tętnice oponową tylną. Także widzimy, że jest to ważna struktura zarówno dla drenażu, unaczynienia jak i unerwienia. Warto zwrócić uwagę, że CN X (n. błędny) przebiega przez otwór szyjny, zatem dysfunkcje w obrębie otworu mogą wpływać na funkcje nerwu i tym samym narządów wewnętrznych zaopatrywanych przez CN X (np. jelita).

W części podstawnej kości potylicznej znajduje się kanał n. XII.

Tak jak w dole przednim mieliśmy żyłę wypustową, tak w tylnym również znajdziemy żyły wypustowe prowadzące do zewnętrznej powierzchni czaszki. Będą one przebiegały przez otwór kłykciowy i otwór sutkowy.

W ten sposób dotarliśmy do końca zarysu anatomicznego dołów czaszki. Warto analizować ten artykuł korzystając jednocześnie z atlasu anatomii. Oczywiście artykuł nie wyczerpuje tematu, jest on próbą usystematyzowania podstawowej wiedzy z zakresu anatomii głowy.

Jeśli jesteś zainteresowany pogłębieniem wiedzy na temat anatomii podstawy czaszki oraz chcesz dowiedzieć się więcej o tym, jak osteopatia czaszkowo-krzyżowa wykorzystuje tę wiedzę w praktyce, odwiedź jeden z oddziałów Akademii Osteopatii:

• osteopatia Poznań,

• osteopatia Kraków,

• osteopatia Wrocław,

• osteopatia Warszawa,

• osteopatia Gdańsk,

• osteopatia Lublin

Dowiedz się więcej o tym, czym jest osteopatia i jak może pomóc w problemach związanych z układem nerwowym.